Bakens van hoop in het springtij van urgentie: van Terschelling naar Frankfurt naar Parijs

Toespraak door Frank Elderson, directielid van de ECB en vicevoorzitter van de Raad van Toezicht van de ECB, Springtij Forum

Terschelling, 20 september 2023

“Wie vanuit hier naar het oosten rijdt - of beter nog: fietst - via Hee, Kaart, Baaiduinen, Midsland, Landerum, Formerum, Lies en Hoorn, komt voorbij Hoorn op een weg naar het einde van de wereld. Het einde van de wereld? Nee, eerst nog dat allerlaatste dorpje. Daarna begint Siberië, zoals Wouter van Dieren heeft gedicht. Dat laatste dorpje heet, heel toepasselijk, Oosterend.

Vijfenveertig jaar geleden maakte ik voor het eerst die tocht. Samen met mijn ouders en twee zusjes. Naar Oosterend. De tweede boerderij rechts. Daar stopten wij. Daar verbleven wij. Zomer na zomer. Een deel van mij is daar altijd gebleven. Een deel? Nee, ik werd daar Terschellinger.

[…]

Binnen aan de muur naast de eettafel hing een langwerpige poster, achter glas, in een witte lijst. Die poster moet er al heel lang hebben gehangen. De kleuren waren toen al vervaagd en vergeeld. Op die poster stonden de beschermde planten van Terschelling. Parnassia, de gevlekte orchis, de moeraswespenorchis, de welriekende nachtorchis, rondbladig wintergroen, de blauwe zeedistel, de zeewinde, zonnedauw en de klokjesgentiaan.”

Deze woorden, precies deze woorden, sprak ik - bijna op de dag af vijf jaar geleden - in de Tonnenloods, enkele honderden meters hiervandaan vanachter ditzelfde juthout robuuste, voor tijdsverloop immune, houvast biedende spreekgestoelte.

Is dan alles, net als dit vrydom^[1] en sprekers stuttende gestoelte, bij het oude gebleven? Is er dan niets veranderd? Waren het windstille jaren, zonder eb, zonder vloed?

Integendeel. Uiterst bewogen waren deze jaren. “Full of sound and fury”, zoals Shakespeare dichtte. Het waren jaren van tegenslag en voortgang. Rampspoed en perspectief. Teleurstelling en vergezicht. Wanhoop en hoop. Eb en vloed.

Vandaag wil ik u het verhaal vertellen van deze vijf jaar. Ter inspiratie, als aansporing, als oproep. Als ouverture naar wat weliswaar geen blijspel zal maar zeker geen requiem mag worden. Ik zal ook verhalen over de komende vijf, en vijftig, jaar. Maar eerst het verhaal van de afgelopen vijf jaar, het verhaal van ratelaar en ogentroost.

Die tocht naar Oosterend ga ik nu al decennia ook met mijn vrouw en kinderen. Zo ook vijf weken geleden. Ik fietste op weg naar de Boschplaat. In mijn hoofd de haarscherpe herinnering aan de vale poster. En daar stonden ze. Fier, trots, statig, chique, parmantig: de wit marmeren, dooraderde pollen parnassia. En waar parnassia groeit, daar zijn ratelaar en ogentroost niet ver weg. En zo bleek. De ratelaar was uitgebloeid. Het is dan dat hij zijn naam eer aan doet. Als je zachtjes schudt, dicht bij je oor, dan hoor je – precies – geratel.

Ik stapte af en knielde neer. Als de kleine jongen uit de tijd van de vergeelde poster luisterde ik. Probeerde ik te luisteren. Maar ik kon niet meer. Ik wist te veel.

Wat ik hoorde was geen zacht geratel. Wat ik hoorde was niet één maar waren duizenden ratelaars die niet zachtjes, maar met oorverdovend geraas en geratel de noodklok luidden. Alle ratelaars van Boschplaat tot Koegelwieck tot Noordsvaarder, alle ratelaars van de Nederlandse kust, van alle kusten, de grote en de kleine, uitbarstend in een Verdiaans ijzingwekkend Dies Irae als in één ijselijke Schreeuw van Munch.^[2]

Een greep uit de krantenkoppen van de afgelopen weken.

“Duizenden pinguïnkuikens sterven door smelten van Antarctisch ijs.”^[3]

“Indonesische sawa’s drogen uit door klimaatverandering”^[4].

“Wereldwijde uitstoot van … lachgas … stijgt. Dit broeikasgas, zeker 250 keer sterker dan CO2, draagt nu al voor bijna 10 procent bij aan de opwarming van de aarde”^[5].

“Griekse brandweer al twee weken bezig met dezelfde brand”^[6].

“Fossiele steun aan bedrijfsleven kost de staat jaarlijks EUR 37,5 miljard”^[7].

“Fossiele sector krijgt nog meer subsidie dan gedacht: 40 tot 46 miljard euro”^[8].

“Biodiversity body warns of $423bn annual hit from ‘invasive alien species’”^[9].

“Exoten kosten wereld bijna 400 miljard euro per jaar.”^[10]

“Eén exotische waterplant kan volledig ecosysteem om zeep helpen”^[11].

“European Central Bank flags stark economic risks from biodiversity loss”^[12].

“Het water in de rivier de Rijn is nog steeds te vies. […] Concentratie van meer dan zestig stoffen te hoog”^[13].

“Deze zomer is wereldwijd met afstand heetste zomer ooit gemeten”^[14].

“World heat records ‘smashed’ in northern hemisphere summer, scientist say. ‘Season of simmering’ in planet’s warmest June to August period since documentation began in 1940”^[15].

“Canada’s emissions from wildfires more than double previous record.”^[16]

“Extreme flooding caused by Storm Daniel devastates Greece”^[17].

“Zeker vijfduizend doden in oosten van Libië door storm Daniel: ‘overal liggen lijken’”^[18].

“Libya floods: Death toll rises to 11,300 in Derna”^[19].

“VN verontrust over toenemende vraag naar zand uit zee: natuur in Noordzee voor jaren verstoord”^[20].

“World way off track to meet Paris climate goals, says UN report”^[21].

“Europese Centrale Bank en OESO zien traag klimaatbeleid met lede ogen aan”^[22].

Dit is wat vijf weken geleden, toen ik naast mijn fiets op de Boschplaat knielde, de ratelaar als een losgeslagen paukenist in mijn oor roffelde, bijgevallen door driedubbelbezet koper - tuba’s, trombones en trompetten - schetterend in mijn oren als in de laatste frenetieke, dissonante slotakkoorden van een zuurstof uit de zaal zuigende, ademstokkende en -benemende symfonie van de laatste dag.

Wie de emotie van de krantenkoppen terzijde legt, wie te rade gaat bij de wetenschap, wie zich baseert op de meest recente inzichten van ‘s werelds meest gerenommeerde onderzoeksinstituten, wie zich door droge feiten leiden laat, - de aandachtige luisteraar vermoedt dat hier een centraal bankier spreekt - wie zijn oor niet bij de ratelaar maar bij de wetenschap te luisteren legt, die hoort als volgt.

Gemeten tot afgelopen maand is de langjarig gemiddelde mondiale temperatuur 1,23 graad Celsius warmer dan voor de industriële revolutie, meer dan een tiende graad dichter bij de kritische grens van anderhalve graad uit het Parijsakkoord dan toen ik hier vijf jaar geleden sprak.^[23]

En de tendens verslechtert. Wie in 2018 de trend van opwarming van de aarde doortrok, zag dat we het gemiddelde van anderhalve graad boven de temperatuur van vóór de industriële revolutie in 2037 zouden passeren. Als we nu de trend doortrekken, zijn we daar al in 2034.^[24] In bepaalde werelddelen is de situatie nog ernstiger. In Europa heeft de gemiddelde temperatuurstijging de 2 graden Celsius al overschreden. In het Arctisch gebied ligt het langjarig gemiddelde zelfs al 3 graden boven de pre-industriële temperatuur.^[25]

De lockdowns tijdens de pandemie hebben weliswaar de additionele CO2-uitstoot tijdelijk significant verlaagd, maar dat heeft geen waarneembare impact gehad op de aanwezige concentratie van CO2 in de atmosfeer.^[26] Die concentratie is hoger dan ooit in de afgelopen twee miljoen jaar en blijft toenemen.^[27]

Hittegolven en massale droogte leiden tot zorgwekkend lage grondwaterniveaus en waterpeilen in rivieren door heel Europa.^{[28] [29]}

De overstromingen in Duitsland en België in 2021 waren de meest kostbare natuurramp in Europa sinds de eerste data in 1980.^[30]

In de EU is slechts een kwart van de potentiële schade uit klimaatrampen verzekerd.^[31]

We zien dat extreme hittegolven zoals die in 2022 in Europa een impact hebben op de voedselprijsinflatie.^[32]

Biodiversiteit en ecosystemen staan in toenemende mate onder druk. Eén miljoen van de acht miljoen bekende dier- en plantsoorten wordt met uitsterven bedreigd.^[33] Dit terwijl 72% van de bedrijven in het eurogebied afhankelijk is van één of meerdere ecosysteemdiensten.^[34]

Ondanks al deze rampspoed bereikten de ministers verantwoordelijk voor klimaat en natuur van de twintig grootste economieën afgelopen zomer nog altijd geen overeenstemming over het terugbrengen van het gebruik van fossiele brandstoffen en de ontwikkeling van duurzame energie.

Sterker nog, in 2022 namen de mondiale effectieve subsidies voor fossiele brandstoffen tot recordhoogte toe als gevolg van beleidsmaatregelen in reactie op de energiecrisis.^[35]

Anno 2023 impliceert staand beleid dat de gemiddelde opwarming van de aarde oploopt tot 2,7 graden boven pre-industriële niveaus aan het eind van deze eeuw, ruim boven de kritische doelen uit het Parijs-akkoord.^[36]

Dit zijn de sombere, harde feiten van de afgelopen vijf jaar. Geheel in lijn met de niet mis te verstane maar al te vaak in de wind geslagen sinds decennia door de wetenschap geuite waarschuwingen.

Verdoofd door ratelaar, murw geslagen door de wetenschap: rest ons meer dan depressie en lethargie? Zitten we definitief bij de pakken neer? Zien we het onvermijdelijke met handen in de zakken en lede ogen aan? Geven we op? En eenmaal opgegeven, geven we ons over aan een allerlaatste ongebreidelde, broeikasgasvermenigvuldigende, biodiversiteitvernietigende “na ons de zondvloed”-uitbarsting van onduurzaamheid?

“There would have been a time for such a word”, zo dichtte Shakespeare, “but no longer!”, zo weten wij.

“Men hoeft niet te hopen om te beginnen, noch te slagen om vol te houden”^[37], zo luidt een aan Willem van Oranje toegeschreven spreuk.

Niet te hopen om te beginnen. Niet te slagen om vol te houden. Wat kunnen wij dan wel niet bereiken als er al wel degelijk een begin is gemaakt? Wat houdt ons tegen als wat tot op heden is bereikt onmiskenbaar hoop biedt?

Want er ís een begin gemaakt. Méér dan dat. Véél meer dan dat. En er ís reden tot hoop.

Laten we krantenkoppen overslaan. Staat u mij toe u mee te nemen naar de wereld van wet- en regelgeving. En naar de wereld van centraal bankiers en toezichthouders. De wereld van de ingewikkelde afkortingen en het grote geld. Een op het eerste gezicht abstracte, maar géén andere wereld. Mijn, maar ook uw wereld. Onze wereld.

Zoals ik vijf jaar geleden vanachter dit gestoelte zei: de Brandaris schijnt haar licht inmiddels ook van de machinekamer tot de brug van het financieel systeem. Zij dient niet langer slechts “Tot waarschouwinge aller seevarende” (zoals blijkt uit de gevelsteen aan haar Noordzijde), maar ook tot baken voor hen die hun koers moeten bepalen tussen de verraderlijke stromingen en ondiepten van de financiële wateren.

Wat zien wij vanuit onze Frankfurtse toren in het hoop en houvast biedend licht dat schijnt vanaf de West-Terschellinger Torenstraat?

In 2018 brachten beleidstoezeggingen van overheden ons op een pad van 3,0 graden opwarming tegen het eind van de eeuw.^[38] Beleidstoezeggingen sindsdien hebben dat teruggebracht tot 2,0 graden.^[39] In een optimistisch scenario waarin tijdig aan alle toezeggingen wordt voldaan, is zelfs de anderhalve graad – weliswaar op het randje – haalbaar.^[40]

In Europa is er inmiddels een Klimaatwet, een Green Deal, een fit-for-55-pakket.

In reactie op de pandemie is een Europees herstelprogramma overeengekomen met gezamenlijke schulduitgifte gericht op de groene transitie.

Het Europees Parlement stemde recent in met de Europese Natuurherstelwet, een cruciaal element van de Biodiversiteitsstrategie van de Europese Unie.

De lettersoep aan concrete Europese wet- en regelgeving is steeds rijker gevuld. Er is een CSRD-richtlijn met rapportageverplichtingen voor bedrijven over hun milieu-impact. Er komt een CSDDD-richtlijn die bedrijven verantwoordelijk maakt voor hun negatieve impact op mens en milieu. In de voorstellen voor de herziening van de CRR en de CRD voor bancaire regelgeving wordt het belang van transitieplannen expliciet onderkend.

En niet alleen de wetgever, ook centrale banken en toezichthouders hebben significante stappen gezet. Waren er in 2018 nog geen twintig leden van het Central Banks and Supervisors Network for Greening the Financial System, vandaag zijn dit er wereldwijd 127. Al deze centrale banken en toezichthouders onderschrijven dat de klimaat- en natuurcrises een bron zijn van financiële risico’s en daarmee ondubbelzinnig binnen hun mandaat vallen.

Deze bevinding heeft consequenties. Zij betekent dat centrale banken en toezichthouders die de klimaat- en natuurcrises veronachtzamen niet aan hun mandaat voldoen. De Europese Centrale Bank heeft dit inzicht zowel in haar monetaire als in haar toezichttaken handen en voeten gegeven. Onder leiding van President Lagarde hebben wij – met instemming van alle centralebankpresidenten van de eurolanden – in 2021 een nieuwe strategie aangenomen waarin het belang van de klimaatcrisis voor ons monetaire beleid expliciet wordt onderkend. Daaraan gekoppeld is een actieplan met concrete stappen om ons beleid in overeenstemming met de Parijs-doelen te brengen.

In ons bankentoezicht hebben wij in 2020 verwachtingen gepubliceerd hoe banken hun klimaat- en natuurrisico’s dienen te beheersen. Per eind 2024 moeten alle banken onder ons toezicht aan al deze verwachtingen voldoen en wij hebben daartoe ook tussentijdse deadlines opgelegd. Wij staan klaar deze deadlines te handhaven met alle instrumenten die tot onze beschikking staan, waaronder het opleggen van lasten-onder-dwangsom.

En behalve de wetgever en centrale banken, laten ook de beleggers zich niet onbetuigd: onderzoek laat zien dat zij bereid zijn lagere rendementen te accepteren voor bewezen groene investeringen.^[41]

Zoals uit deze laatste opsomming blijkt, waren de laatste jaren niet slechts jaren van tegenslag, rampspoed, teleurstelling en wanhoop. Niet slechts jaren van de ratelaar. Het waren óók jaren van voortgang, perspectief, vergezichten en hoop.

Op de Boschplaat bloeide de ogentroost vijf weken geleden uitbundig. Zij bood mij wat haar naam beloofde. Zij bood hoop. Zij bood hoop dat wat moet, kan. Maar uit hoop dat wat moet, kan, volgt nog niet dat we doen wat moet.

Tot op heden doen we te weinig en wat we doen: te langzaam. Zo bleek ook afgelopen vrijdag uit de eerste mondiale inventarisatie van klimaatacties ondernomen door de ondertekenaars van het Parijs-akkoord uitgevoerd door de Verenigde Naties.^[42] Wij moeten alles op alles zetten. Dit vergt de inspanning van ons allen. Uiterste inspanning. Uiterste en meest urgente inspanning. Van allen.

En wanneer ik zeg iedereen, dan bedoel ik, iedereen. Zij die de regels maken en zij die deze dienen na te leven. Zij die vervuilen. Zij die financieren wie vervuilen. Zij die toezichthouden op hen die financieren wie vervuilen.

En dit zeg ik niet vanuit een politieke voorkeur. Dit zeg ik als directielid van de Europese Centrale Bank die eerder deze maand onderzoek publiceerde waaruit nog eens bleek dat de kosten van uitstel substantieel hoger zijn dan die van een tijdige transitie.^[43]

Er is geen grens aan wie kunnen bijdragen. U allen hier op Terschelling en in uw verschillende rollen eenmaal terug op de wal. Van de kleinste start-up tot de grootste multinational. Kiezers en gekozenen. De Nationale Opera die een opera wijdt aan de klimaatcrisis.^[44] De kinderboekenschrijfster die de klimaat- en natuurcrises verwerkt in haar komend boek. De opstellers van de curricula van onze scholen en universiteiten. De ouders die hun kinderen vertrouwd maken met de beschermde planten van Terschelling.

Sommigen zeggen: rustig aan, dan breekt het lijntje niet, het is nog geen 2030, het is nog geen 2050, er is nog tijd, het is nog niet te laat.

Tegen hen zeg ik: het was te laat voor de anoniem gebleven, verkoold aangetroffen vluchtelingen in zwartgeblakerde Griekse bossen. Het was te laat voor de duizenden slachtoffers van storm Daniël in Oost-Libië.^[45] En het zal te laat zijn voor de slachtoffers van de orkanen, droogtes, bosbranden en overstromingen van komend jaar en van de komende jaren. Er is geen tijd te verliezen.

Wie met een beroep op de bescherming van de meest kwetsbaren pleit voor vertraging van de transitie, zal merken dat de sterkste schouders, níet de zwakste, het langst aan de vernietigende gevolgen van de klimaat- en natuurcrises weerstand kunnen bieden. De transitie zal rechtvaardig zijn, of zij zal niet zijn. Het alleronrechtvaardigst: geen of een te late transitie. Uitstel is geen oplossing. Uitstel is kostbaar. Uitstel is rampzalig.

Nog één keer neem ik u terug naar vijf jaar geleden. Ik eindigde met een oproep voor onze kinderen en kindskinderen te behouden de parnassia, de gevlekte orchis, de moeraswespenorchis, de welriekende nachtorchis, rondbladig wintergroen, de blauwe zeedistel, de zeewinde, zonnedauw en de klokjesgentiaan. Want die langwerpige poster aan de muur achter de eettafel van de tweede boerderij rechts in Oosterend mag dan vervaagd en vergeeld zijn, daar hoeven wij ons niet bij neer te leggen. Daar mogen we ons niet bij neerleggen. Daar willen wij ons niet bij neerleggen. Daar zullen wij ons niet bij neerleggen.

Dames en heren, het moet.

Vrienden, het kan.